21 Replies to “دوراهی‌های من، درآمدی بر مساله جبر و اختیار”

  1. سلام علیکم!
    مقاله مفید و قابل استفاده ای بود. اما دو نکته به ذهنم رسید:
    ۱- در روایات در مورد جبر و اختیار خیلی عمیق تر از اینها صحبت شده. مثلاً گفته شده دریای ژرفی است یا مثلاً امام(ع) به مخاطبی که از ایشان در مورد جبر و تفویض سوال کرده است؛ فرموده اگر حقیقتش را بشنوی کافر می شود. حال این تعارف رایجی که در مورد این مسأله وجود دارد و از جمله مباحث شما؛ بنده فکر نمی کنم کسی با خواندن این مباحث کافر شود. همچنین فهم این مباحث آنقدر سخت نیست که بگوئیم دریای ژرف و عمیقی است. پس باید این مسأله عمیق تر از اینها باشد. باید حقیقت مسأله طوری باشد که خیلی ها با دانستن آن تعریف کافر شوند.
    ۲- در باب اختیار اینکه ما مختار هستیم شکی نیست. اما بحث سر این است که دقیقاً چه اتفاقاتی می افتد تا اینکه ما سر دو راهی یا چند راهی ها یک راه را انتخاب می کنیم. چطور میشود دو نفر که به لحاظ شرایط محیطی و تربیتی در شرایط کاملا یکسانی بودند راههای مختلفی را برمی گزینند؛ یکی راه الف را انتخاب می کند و یکی راه ب. چطور می شود که شیطان می تواند بر برخی ها مسلط شود و بر برخی ها خیر. چطور می شود برخی ها خلاف جریان اطرافشان عمل می کنند و در محیط بد آدم خوبی می شوند و در محیط خوب آدم بدی؟! آیا فقط عوامل محیطی در تصمیم ما موثر است یا از ابتدا ذات برخی ها خوب طراحی شده و ذات برخی ها بد؟! منظور من از این مباحث این است که آیا می توان بین این مباحث و بحث طینتی که در روایات آمده ارتباطی برقرار کرد؟! چون طبق روایات طینت برخی ها علیینی است و طینت برخی ها سجینی. یعین ظاهراً برخی ها از بدو تولد آمادگی بیشتری برای کارهای خیر دارند و برخی ها از بدو تولد آمادگی بیشتری برای کارهای بد.

    • سلام علیکم
      ۱) عمق داشتن معارف دین یک واقعیت است و متفاوت بودن انسانها به لحاظ عمق، واقعیتی دیگر. روایت داریم که اگر ابوذر از آنچه در دل سلمان میگذرد باخبر شود او را تکفیر می کند، و روایت دیگری داریم که ایمان سلمان یا درجه بالاتر از ایمان ابوذر است. اولا باید دید مخاطب آن کلام حضرت امیر که بوده، زیرا همین حضرت امیر برای مخاطبان دیگر بسیاری از همین بحثها را باز کرده است؛ ثانیا من در حد فهم خود مساله را حل کردم نمی گویم تمام زوایای این مساله با بحث من حل می شود. تذکر حضرت امیر این است که کسی که ظرفیت یک بحث را ندارد در آن وارد نشود که کافر می شود اما حضرت نفرموده که دنبال افزایش ظرفیت خود نباشید. روایت رب زدنی علما را برخی به معنای همین افزایش ظرفیت تفسیر کرده اند (نمی فرماید علم مرا زیاد کن، بلکه می فرماید: وجود مرا از جنبه علمی زیاد کن، من را علماً زیاد کن)
      ۲) بحث من پاسخ به اصل شبهه بوده؛ اتفاقا تبیین ماهیت و مکانیسم اختیار از پیچیده ترین بحثهاست که در این مجال نمیگنجد. در اینکه فقط عوامل محیطی موثر نیست و نیز فقط عوامل ارثی و ژنتیکی (طینت) موثر نیست، به نظرم بحثی نیست و کاملا واضح است؛ اما میزان تاثیر هریک چه اندازه است و مکانیسم تاثیرگذاری آنها چگونه است بحث پیچیده ای است که معلوم نیست برای من هم حل شده باشد.
      التماس دعا. سوزنچی

  2. سلام و رحمت
    مساله:
    آیا انتخاب بین دو یا چند گزینه ی محدود،تحت برساخته های ذهنی اراده کردن و…نشانه ی عدم آزادی ما نیست؟!

    • سلام علیکم
      اختیار ما انسانها مطلق نیست؛ و نه تنها این مورد، بلکه هزاران مورد می توان یافت از حوزه هایی که در آن اختیار نداریم: مثلا در آفریده شدن خودمان، در اینکه پدر و مادرمان کی باشد و …
      در واقع مساله جبر و اختیار مساله صفر و یکی نیست. بلکه ما در حوزه هایی اختیار داریم و در حوزه هایی نداریم و اینکه در برخی از حوزه ها نداریم دلیل نمی شود که اصلا اختیار نداریم. اتفاقا در هر حوزه ای که اختیار نداریم مواخذه ای هم در کار نیست.

  3. سلام استاد
    وقت بخیر
    مقاله شما را خواندم
    حقیقا بدیع بود
    خدا خیرتان دهد.
    اما شبهه ای برایم به وجود آمد.
    در قسمت خداشناسی مقاله.
    شما فرموده اید که عمل ما همان علم خداست
    و چون خداوند فراتر از زمان است،پس اینطور نیست که قبل از عمل ما علم افعالی خدا جبر آور شود.
    سوالم این است
    درست است که خداوند قبلیت زمانی ندارد
    اما قبلیت رتبی که دارد!
    یعنی مثال معروف کلید و قفل!
    خلاصه عمل ما ثانویه به علم خداوند است.
    هر چند اختلاف زمانی ندارد!
    ولی ارتباط رتبی که دارد
    آیا این جبر آور نیست؟

    • سلام علیکم
      اگر منظورتان از قبلیت رتبی، ترتب علّی باشد، یعنی «علم خدا» علت ایجاد «فعل من» باشد، به چه دلیل؟ یعنی همین ادعا را باید اثبات کنید.
      و اگر منظور دیگری دارید توضیح دهید.

  4. به نام خدا. با سلام و تشکر فراوان از جناب سوزنچی عزیز و ارزشمند.
    خواهش می‌کنم این دیدگاه را دلسوزانه چه نسبت به من و چه نسبت به خودتان بخوانید. مواردی هست که به نظر بنده صحیح نیست و در مقاله‌ی شما بیان شده است:
    ۱- این که زبان انسانی قاصر است جواز بیان گزاره‌هایی که صورتشان متناقض است نیست. چنان‌چه شما و بنده انسانیم و قرار است در چهارچوب زبان قاصر انسانی گزاره‌هایی را قضاوت کنیم باید معیار قضاوت ما صورت ملکی و متنی این مفاهیم باشد و نه صورت ملکوتی. مثال ابلغ این موضوع بیان قرآن کریم است که از گفتن چیزی مثل «لیعلم الله الذین آمنوا» ابایی ندارد، خواه این جمله ضمنا عدم علمی برای خداوند اثبات کند.
    ۲- این که گذشته و آینده در محضر خداوند هستند هیچ بنیاد عقلی و تاریخی (بخوانید نصی)‌ای ندارد. قوی‌ترین گزاره‌ای که در قرآن کریم درباره‌ی علم خداوند به آینده بیان شده است دانستن «مثوا»ی انسان‌ها است و نه جزئیات چگونگی حرکت انسان‌ها. خداوند در بیان کردن علم خود به جزئیات اعمال انسان‌ها در قرآن به افعال مضارع بسنده می‌کند. مثلا در «خبیر بما یصنعون». این افعال مضارع به خوبی اتحاد اعمال ما و علم خداوند به اعمال ما را نشان می‌دهند. در قرآن کریم بیشتر تاکید بر دانش خدا نسبت به اسرار است. آیاتی هم مثل آیه‌ی «کل یعمل علی شاکلته»، «و ما تشائون الا ان یشاءالله»، «فِي كِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا» دلالتشان عدم اختیار و یا دانش خداوند به جزئیات اعمال آینده‌ی انسان نیست، بلکه دلالت اولی و سومی به وجود مکانیزمهایی میان اراده‌ی انسان و فعل نهایی اوست و دومین آیه هم یک گزاره‌ی شرطی یک طرفه است که عکس آن صحیح نیست.
    ۳- همان طور که دوست قبلی گفته‌اند این که خداوت از نظر رتبی قبل از عمل ما قرار دارد گمان جبر را ایجاد می‌کند مستقل از این که قبل زمانی باشد یا نباشد. مادامی که تقدیر خداوند آن‌قدر جزئی باشد که جای اختیاری برای قضای ما نگذاشته باشد فرمایش دوستمان صحیح است و آن اعمالی که این گونه اند جبری اند.
    ۴- مشکل بیان علامه‌ی طباطبایی و برخی کلامیان شیعه‌ این است که تاثیر علم در رخ دادن وقایع را نفی می‌کنند اما معمولا کسانی که سوالشان تعارض علم الهی با اختیار است این‌گونه بیان می‌کنند که علم الهی تنها خبر از جبر می‌دهد؛ نه این که علم الهی علت اعمال است. بلکه همین که وقایع حاضر باشند با امکانی (اختیاری) بودن آن‌ها در تعارض است. علم خدا به هیچ وجه علت اعمال ما نیست ولی خبر از «واجب الوجود بالغیر» بودن و غیر امکانی (جبری)‌ بودن آن‌ها می‌دهد. پس علم به بیان منافی اختیار خبر از جبر می‌دهد نه این که علم علت اعمال ما باشد.
    ۵- چیزی که شما شبهه نامیدید اتفاقا کلید حل مسئله‌ی جبر و اختیار در منطق صوری زبان انسانی است. دقیقا چون عمل من عین علم خدا به آن عمل است، مادامی که عمل نیست علم هم نیست. منتها این ایرادی خداشناسی ندارد چرا که عدم علم به معدوم نقص نیست. علم به معدوم هم محال است و بحث از آن باطل (مطمئن باشید جزئیات اعمال اختیاری انسان‌ها در آینده معدوم است).

    خواهش می‌کنم در صورتی که حس می‌کنید بنده نتوانستم منظورم را منتقل کنم بفرمایید. بنده حاضرم هر هزینه‌ای بکنم تا راجع به این موضوع با کسی مثل شما بحث کنم تا شاید بعد از سال‌ها این مسئله برایم حل شود و بتوانم مراحل بعدی را طی کنم.

    و السلام علی من اتبع الهدی

    • سلام علیکم
      ۱. منظورتان را نفهمیدم بویژه منظور از این جمله «چنان‌چه شما و بنده انسانیم و قرار است در چهارچوب زبان قاصر انسانی گزاره‌هایی را قضاوت کنیم باید معیار قضاوت ما صورت ملکی و متنی این مفاهیم باشد و نه صورت ملکوتی». من سخنی درباره قصور زبان، از حیث ملکی و ملکوتی نگفتم که بر اساس آن بخواهم تناقض را قبول کنم.
      اگر منظورتان این است که با این زبانی که داریم نمی توانیم درباره حقایق ملکوتی سخن بگوییم، و حتما به تناقض گویی می افتیم، ابن مدعایی است که باید دلیل ارائه کنید برای آن؛ و اگر منظورتان امر دیگری است واضحتر بفرمایید.
      موضع بنده درباره زبان این است:
      زبان ظرفیتهای بسیار گسترده‌ای دارد که انسان از آن ظرفیتها ناخودآگاه استفاده می کند و قواعد منطقی درصدد است که آن ظرفیتها را مدون و دقیق کند. اما بسیاری از اوقات چون همه ظرفیتها شناسایی نشده، مغالطه رخ می دهد. مثلا یکی از ظرفیتها این است که با اینکه در حالت عادی افعال زمان دارند، اما واقعیات فرازمانی ای داریم که با همین زبان از آنها سخن می گوییم. مثلا معادله دو به علاوه دو می‌شود چهار، بیان یک حقیقت فرازمانی است، اما الان من با فعل مضارع آن را بیان کردم. اکنون اگر کسی گمان کند که چون فعل مضارع به کار بردم پس یعنی این یک واقعه ای است که الان رخ داده و مثلا صد سال قبل رخ نداده، این یک مغالطه ناشی از نفهمیدن کارکردهای زبان است.

      ۲. اینکه خداوند فرا زمان است مطلبی است که ذره ای تعقل بدان ره می برد. و فقط خدا نیست که فرازمان است، واقعیات فرازمانی فراوان داریم مثل گزاره های بدیهی گزاره های ریاضیاتی، و … که همگی از واقعیات فرازمانی حکایت می کند و خداوند قطعا از همه اینها بالاتر است
      اینکه خدا را همچون موجودات زمانی محکوم به زمان بدانید اول نشناختن خداست و لیس کمثله شیء بخوبی این گمانها خطا درباره خدا را تخطئه می کند
      عبارات قرآنی با تعابیری همچون بکل شیء‌علیم یا یعلم غیب السماوات و الارض یا … هم بوضوح بر این مدعا دلالت می کند. دور شدن عده ای از مکتب اهل بیت ع موجب تفاسیر جسمانی از خدا شده است که صریحا خلاف قرآن است. اگر روایات اهل بیت در توحید صدوق را مطالعه می کردید چنین تعابیری را اصلا به کار نمی بردید

      ۳. به خاطر شبهات واضحات معرفت را زیر سوال بردن خطایی بس اساسی است.
      برای بنده بوضوح کامل اینکه خداوند جزئیات را بداند هیچ تلازمی ندارد با مجبور بودن. بنده در مقاله استدلالاتی آورده ام ظاهرا اصلا آن مقاله را نخوانده اید و صرفا ناظر به این یادداشتهایی که دیگران نوشته اند و بنده پاسخ داده ام نظر داده اید.
      اگر استدلالم را خوانده اید همان را نقد کنید تا بنده پاسخ دهم

      ۴. اشکال وارد نیست. مقاله را بخوانید تا پاسخ دهم

      ۵. عدم علم به معدوم نقص است. و اندک تاملی تردیدی در این مدعا نمی گذارد. مثلا اگر انسانی بدون پول باشد و خدا نداند که او بدون پول است آیا این نقص در علم خدا نیست؟!

      والسلام علی من اتبع الهدی

      • و علیکم السلام
        ابتدا تشکر می‌کنم که به خوبی دستور آیه‌ی شریفه‌ی «وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها» را به جا آوردید و همچنین زبان اعتراضی و قاصر بنده را شایسته‌ی پاسخ دیدید. سپس از گمان این که بنده مقاله‌ی شما را نخوانده بودم گله می‌کنم که «یا ایها الذین آمنو اجتنبوا کثیراً مِن الظّن انّ بَعْضَ الظّنِ اثمٌ». بنده هم قسمت‌های ساده و هم قسمت‌های برای مطالعه‌ی بیشتر مقاله‌ی حضرت عالی را مطالعه کرده بودم و از این گمان خود را تبرئه می‌کنم اما خودم را از عدم خرج دقت کافی تبرئه نمی‌کنم که «وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي ۚ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي ۚ إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ». سپس شما را برحذر می‌دارم از استفاده از عباراتی چون «اندک تاملی تردیدی در این مدعا نمی گذارد» که به طور ضمنی بیان می‌کند که مخاطب اندکی هم تامل نکرده است و بیشتر به جملاتی که در جدل استفاده می‌شوند می‌ماند تا جملاتی که در بحث. ناظر به هر موردی که بیان فرمودید توضیحاتی را عرض می‌کنم:
        ۱- دلیل بنده برای بیان نکته‌ی مربوط به زمان، پاورقی صفحه‌ی ۸ همراه با توضیحات بخش برای مطالعه‌ی بیشتر حوزه‌ی خداشناسی بود. شما در جایی می‌گویید «علم خدا به افعال من، همان افعال من است» و در جایی می‌گویید «چون خداوند موجودی فوق زمانی است، عمل دیروز، امروز و فردای من هر سه با هم نزد خداوند حاضر است و لذا ما که در زمان صحبت می‌کنیم می‌گوییم «خداوند امروز می‌داند که فردا چه می‌کنم»». تناقضی که در بیان شما وجود دارد آن است که افعال انسان را، از این جهت که افعال انسان هستند زمان‌مند می‌دانید و از آن جعت که علم خدا هستند بی‌زمان. خوب این همان اجتماع نقیضین است. کار خطرناکی که شما می‌کنید آن است که ظاهرا همه جملات مقاله‌ی شما در زبان زمانمند یا با استفاده از ساخت‌های غیر زمانمند زبان انسانی بیان نشده است و در برخی موارد لازم است تا جای خداوند بنشینیم تا آنچه را که شما با قید «نزد خدا» بیان می‌کنید بفهمیم. فحوای کلام من آن است که اگر مخاطب شما من زمانمند هستم چرا کاسه‌ی داغ‌تر از آش می‌شوید و مانند قرآن به استفاده از ساخت‌های زبانی متداول بسنده نمی‌کنید؟ که «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ».
        ۲- بنده هیچ‌گاه خداوند را زمانمند بیان نکردم، بلکه علم خدا را که متحد با افعال انسان است زمان‌مند دانستم. این که بگوییم خداوند جزئیات کارهای اختیاری آینده‌ی ما را نمی‌داند مثل آن است که بگوییم افعال ما هنوز معدوم‌اند و موجود نشده‌اند. این علمی که داریم بحث می‌کنیم علمی نیست که به حکم وحدت صفاتی متحد با ذات باری تعالی است؛ بلکه علمی است که به معنای علم فاعلی متحد با افعال باری‌تعالی است. پس اصلا سخنی راجع به ذات حق بیان نکردم که «لیس کمثله شیء» بنده را تخطئه کند.
        اما شواهد قرآنی‌ای که بیان کردید متاسفانه نه از نظر مفردات به چیزی که فرمودید دلالت دارند و نه از نظر شان و نه از نظر سیاق. ما فلاسفه‌ی رئالیست معدومات را که شامل جزئیات آینده هم می‌شود جزء «شیء» نمی‌دانیم که خداوند بخواهد با صفت «بکل شیء علیم» به آنها علم داشته باشد. همان‌طور که «سنگی که خداوند قادر به حرکت آن نیست» را نیز جزء شیء به حساب نمی‌آوریم. اراده‌ی آینده از کلمه‌ی «غیب‌» کردن هم که کار دشواری است که اقامه‌ی دلیل برای آن را به عهده‌ی شما می‌گذارم. «روایات اهل بیت در توحید صدوق» را ان‌شاءالله به دیده‌ی منت مطالعه خواهم کرد. به نظر حقیر رسید که قبل از مطالعه‌ی آن این جوابیه را برای شما مرقوم کنم.
        ۳- آن‌چه برای شما شبهه است برای بنده‌ی کمترین، واضحات است. این نقد بنده ناظر به آن قسمت از بیان شماست که مغالطه‌ی عدم اتحاد موضوع می‌کنید. می‌گویید «چون خداوند موجودی فوق زمانی است، عمل دیروز، امروز و فردای من هر سه با هم نزد خداوند حاضر است» – این که خداوند موجودی فوق زمانی است هیچ‌گاه زمانمند نبودن عمل من را نتیجه نمی‌دهد، در واقع عمل من اتحادی با خداوند ندارد. در منطق مادی بنده تصدیق اختیار همراه با تصدیق «امکان» برای گزینه‌های مختلف انتخاب است. علم خداوند به آینده دقیقا به معنی وجود افعال آینده‌ی من است. حال آن‌که وجود افعال آینده به معنی «وجوب» آن‌هاست و با «امکان گزینه‌های مختلف» برای افعال آینده‌ی من در تناقض است.
        ۴- همانند مورد ۱ اشکال را ناظر به متن بیان می‌کنم. گفته‌اید «علم خدا زمان‌مند نیست» گفته‌اید «علم خدا به افعال من، همان افعال من است» و هر دو قبول داریم افعال ما زمانمند هستند. این سه گزاره در کنار هم یک تناقض را می‌سازند.
        ۵- در تمامی منطق‌هایی که تا کنون دیده‌ام تصدیق وجود ارکان فعل (فاعل، مفعول و …) لازمه‌ی تصدیق فعل است. علم هم مانند هر فعل دیگری است. لازم است قبل از تصدیق علم وجود معلوم را تصدیق کنیم. پس علم به معدوم محال است.
        علم خداوند به بی‌پولی مسکینان هم علم به جنبه‌ی وجودی آن‌هاست نه به جنبه‌ی عدمی‌شان. خداوند به هستشان که شامل دارایی‌های ناچیزشان است تعلق گرفته و بحث از تعلق علم به عدم دارایی‌هاشان بی‌معنی است.

        و السلام علیکم و رحمةالله و برکاته

        • سلام علیکم
          از عبارات مذکور قصد منفی‌ای نداشتم و اگر عبارتم نارسا بوده و چنین برداشتی رخ داده، پوزش می‌خواهم.
          اما توضیح مطالب:
          ۱. به این مثال دقت کنید: «یک به علاوه یک دو می‌شود». این گزاره با فعل مضارع بیان شده؛ اما آیا مطابَقِ این گزاره یک امر زمانمند است؟ یعنی اگر بگویم «یک به علاوه یک دو شد» نفس الامری که این گزاره دوم از ان حکایت می‌کند امری مربوط به گذشته است و فرق می کند با نفس الامر جمله اول؟ به تعبیر دیگر، آیا همان گونه که واقعیتِ «زید رفت» با واقعیت «زید می‌رود» متفاوتند، واقعیت دو گزاره فوق هم متفاوت است؟ یا چون افعال در زبان ما هموراه زمانمندند ما پدیده‌های فوق زمانی را هم زمانمند تصویر می‌کنیم؛ ولو که شهودا می‌یابیم که منظورمان امر زمانمند نبوده است.
          ۲. آیا در خدا زمان راه دارد؟ یا خداوند اساساً فوق زمان است؟ از صحبتهای قبلی تان برداشت کردم که شما خدا را زمانمند می دانید و چنان اشکال کرده اید. اما در پاسخ اخیرتان دیدم قبول دارید که خدا فوق زمان است. پس مساله ما این است که موجود فوق زمان، چگونه علم به اشیای زمانی پیدا می‌کند (از متفرعات بحث فلسفی معروف ربط ثابت به متغیر)؟ آیا زمانمد می‌شود و علم به پدیده زمانی پیدا می‌کند یا خیر؟
          اگر بگویید موجودی که زمان در او راه ندارد، زمانمند می‌شوند؛ این تناقض است؛ و راه حل بنده برای این بوده که به دام این تناقض نیفتم.
          شما به بنده نسبت داده اید که «افعال انسان را، از این جهت که افعال انسان هستند زمان‌مند می‌دانید و از آن جعت که علم خدا هستند بی‌زمان. » و بعد این را تناقض دانسته اید.
          پس اشکال مشترک است: یا باید خود خداوند را هم زمانمند بدانیم و هم بی زمان؛ یا افعال ما را.
          برای حل تناقض باید یکی از وحدتهای ششگانه را بشکنیم. من تناقض را روی فعل بردم که چنانکه شما هم نقل کرده اید دو جهت مختلف در فعل شناسایی کردم که زمان به یک حهتش برمی گردد و بی زمانی به جهت دیگر آن. در واقعا چون افعال ما حیثیات متعددی دارند از یک جهت زمانمندند و از جهت دیگر بی زمان. (که شما در این فراز با من همراه نیستید و گمان می کنید که افعال نمی توانند دو حیثیت مختلف داشته باشند. دلیل من بر دو حیثیت مختلف داشتن هم اثبات مراتب وجود است و اینکه هر موجودی در مرتبه پایین تر حقیقه ای در مرتبه بالاتر دارد یا با ادبیات دینی، هر امر ظاهری ای باطنی هم دارد یا به تعبیر قرآنی، هر شی‌ ای خزائنی دارد :وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُوم‏ (حجر/۲۱) )
          اما شما نمی توانید تناقض را حل کنید زیرا خداوند بسیط محض است و حیثیات متعدد ندارد تا او را از یک حیث زمانی بدانیم و از حیث دیگر، غیر زمانی. از این روست که گمان می کردم شما خدا را زمانی می دانید و آیات مذکور را برای رد توهم زمانی دانستن خدا مطرح کردم.
          ۳. انکار واقعیت برای اشیای معدوم ربطی به رئالیست بودن یا نبودن ندارد بلکه در نظر دقیق واقگرایی منافات دارد با چنین انکاری. بنده مقلد فلاسفه نیستم. علامه طباطبایی مانند شما واقعیت معدومات را انکار می کند و برای همین به تکلفات سختی افتاده است از جمله اینکه حمل در قضایای سالبه را قبول ندارد و می گوید قضیه سالبه، عدم الحمل است و لذا اصلا قضیه نیست.
          اما این سخن را براحتی می توان رد کرد زیرا خود ایشان هم قبول دارد که ابده بدیهیات امتناع تناقض است که یک قضیه سالبه است. آیا این بدیهی ترین مطلب، حمل و مفاد واقعی ندارد؟
          پس قطعا معدومات هم بهره ای از واقعیت دارند و مساله این است که چنانکه شهید صدر هم در مباحث اصولی وهم به گمانم در اسس المنطقیه توضیح داده، واقعیت اوسع از وجود است و معادل دانستن واقعیت و وجود از خطاهای فلاسفه مسلمان بوده که تکلفات زیادی در فلسفه ایجاد نموده است. و این بحث مجال مفصلتری می طلبد.
          والسلام علیکم و رحمه الله
          التماس دعا

  5. و علیکم السلام
    «الآن جئت بالحق» 🙂 سماجت بنی اسرائیلی بنده رو ببخشید.
    متناظر با موارد شما چیزهایی را عرض کنم:
    ۱- اگر درست متوجه شده باشم منظورتان این است که وقتی در حال بیان صوری برهان نیستیم ایرادی ندارد که از «یک به علاوه یک دو شد» استفاده کنیم. حق با شماست. بنده به اشتباه انتظار داشتم جملات بیان شده در مقاله به گونه‌ی زبانی یک مقاله‌ی ریاضی باشد. کما این که مقلد فلسفه نیستید. سماجت بنده هم از این جهت بود که تا حد ممکن منظور شما و معنای خودسازگار ذهنی شما را دریابم؛‌ چرا که می‌دانم قرائت شما منطبق بر قرائت‌های معروف پیرامون بحث‌های کلامی و اعتقادی نیست.
    ۲- مسئله همین است. عکس العمل من به این مسئله این بوده است که خیلی به جمله‌ی «علم خدا به افعال من، همان افعال من است» توجه دارم و اساسا گزاره‌هایی که راجع به علم خداوند به افعال بیان می‌شوند را گزاره‌ای راجع به خدا نمی‌دانم که بخواهم با زمانمند دانستن افعال (علم خداوند به افعال)، خدا را زمانمند دانسته باشم. و اساسا ایرادی در ربط ثابت به متغیر نمی‌بینم چرا که سنخیت علت و معلول به بیان معروف را قبول ندارم. بحث سنخیت دیگر خارج از این مجال است که ان‌شاءالله در مجال دیگری عرض شود. فقط قسمتی برای بنده مبهم ماند که از آن سوال می‌کنم. آیا مراتبی که برای فعل قائل هستید متعدد (قابل شمردن و متناهی) هستند؟ یا مانند بیان صدرایی اشیاء در طول زمان، به هم متصل و پیوسته هستند؟ اگر شقه‌ی دوم باشد منظور شما را متوجه شدم. اما اگر مورد اول باشد این اشکال پیش می‌آید که اگر اعلی درجه‌ی مراتب را در نظر بگیریم باز هم مسئله‌ی ربط ثابت به متغیر برای ربط مرتبه‌ی اعلای فعل و خالق ثابت مطرح خواهد بود. لطفا این مورد را توضیح دهید.
    ۳- مسئله‌ی تامل کردنی‌ای است. من مسلط به بیان علامه نیستم ولی نظر خودم را بیان می‌کنم. «معادل دانستن واقعیت و وجود» البته منجر به تکلف می‌شود اما چون این بحث در ساحت منطق مادی است خود را مجاز می‌دانم که بگویم به نظر من رد شما وارد نیست. من برای گزاره‌های سالبه واقعیت صوری قائلم. یعنی صورت این گزاره‌ها را می‌توان حمل به صحت(صحیح در اینجا یعنی قابل استفاده در منطق صوری برای نیل به گزاره‌های واقعی) کرد اما معنای این گزاره‌ها حمل چیزی به چیز دیگر نیست بلکه معنای این گزاره‌ها تمام گزاره‌های صحیح است. ابده‌ی بدیهیات برای بنده امتناع تناقض نیست بلکه اصل واقعیت است. ببخشید که من هم به تکلف افتادم 🙂
    و السلام علیکم
    محتاجیم به دعا

    • مجددا سلام علیکم
      ۱.منظورتان را نفهمیدم از این جمله «وقتی در حال بیان صوری برهان نیستیم ایرادی ندارد که از «یک به علاوه یک دو شد» استفاده کنیم.»
      صوری بودن یا نبودن برهان چه ربطی به نفس الامر داشتن یا نداشتن این گزاره دارد؟

      ۲. الف. معضل ربط ثابت به متغیر، تلازمی با بحث سنخیت ندارد و یک مساله فلسفی مستقل است که ممکن است برخی حل این دو را به هم گره بزنند. اما صرف قبول نداشتن سنخیت علت و معلول، ما را از آن معضل نمی‌رهاند.
      ب. اولا متعدد لزوما متناهی نیست. ثانیا صرف تعدد برای بحث من کافی بود ولو فقط دو مرتبه باشد. من در مقام رفع تناقض بودم که باید دو حیثیت پیدا می‌شد و دو مرتبه در یک شیء برای بحث من کافی بود. اینکه مراتب متصل است یا منفصل و یا اینکه مراتب بی نهایت باشد یا محدود، دخلی در پاسخ بنده ندارد یا للاقل ربطش را من نفهمیدم. به حیثیت پاسخ بنده دقت فرمایید. من با استناد به مراتب در فعل، در مقام حل فی نفسه‌ی مساله ربط ثابت به متغیر نبودم بلکه در مقام رفع تناقض از دو گزاره مذکور با یافتن دو حیثیت در فعل بودم که گفتم این دو حیثیت را در خدا نمی توان قائل شد.

      ۳. الف. واقعیت صوری ای که به واقعیت واقعی برنگردد را نمی فهمم. اگر منظورتان از صوری، اعتباری است، این انکار واقعیت است.
      ب. اصل واقعیت به عنوان بدیهی، باید یک گزاره باشد، و همین که گزاره شد، آیا در حالی که درست است، سلبش هم درست است یا خیر. اگر بگویید بله، اصل واقعیت را واقعا اذعان نکرده اید و یک امر ذهنی نامعقول را اذعان کرده اید و اگر بگویید خیر، آنگاه ابتنای اصل واقعیت بر امتناع تناقض را پذیرفته اید.
      البته دعوای اینکه اصل واقعیت مقدم است یاا متناع تناقض، فعلا در مانحن فیه ثمره مهمی ندارد زیرا هر دو را به عنوان بدیهی غیرقابل مناقشه قبول دارم و بعید است شما یکی را قبول نداشته باشید. به تعبیر دیگر، منظورم از ابده بدیهیات، اصل بدیهی غیرقابل مناقشه بودن آن بود نه تقدم یا عدم تقدمش بر اصل واقعیت. اگر بداهت امتناع تناقض را قائل باشید بحث بنده در ضرورت قبول واقع برای امور عدمی و اوسعیت واقع از وجود، مستقر می شود

      • سلام
        ۱- منظورم فقط همین بود که اگر به این توضیحاتی که در پاسخ‌ها فرمودید واقف بودم متوجه متن می‌شدم. به نفس الامر داشتنش ارتباطی ندارد، به فهم متن توسط من نوعی ربط دارد. به نظرم این شاخه از بحث برای من حل شد.
        ۲- الف. در این مورد باید مطالعه کنم چون متاسفانه از فردی که معروف به عدم آگاهی است «سنخیت علت و معلول» را آموخته‌ام.
        ب. در این صورت می‌توانم بگویم من حیثیت ثابت را «خدا» و حیثیت متغیر را «علم الهی» در نظر گرفته‌ام و در عین حال «علم الهی» را از خدا تفکیک کرده‌ام اما شما می‌گویید «این دو حیثیت را در خدا نمی توان قائل شد.» پس در واقع اگر درست بگویم منشا تفاوت نظر ما در چگونگی تفسیر علم حضوری است. من وحدت عالم با بقیه‌ی ارکان را قبول ندارم و برای همین قائل به تفکیک «علم خدا» از خدا هستم و «علم خدا» را در ساحت افعال خدا می‌دانم. که تا به حال با این صراحت با این باورم روبرو نشده‌بودم و الآن که می‌بینم چیز بعیدی است. ان‌شاءالله که نحوه‌ی تفسیر شما به من کمک کند.
        ۳- الف. گذاره‌های سلبی به واقعیت برمی‌گردند؛ اما دقیقا به همان واقعیتی که تصدیق نقیضشان بر‌می‌گردد.
        ب. با توجه به توضیح الف در واقع امتناع تناقض به همان واقعیتی بر‌می‌گردد که اصل واقعیت به آن بر‌می‌گردد. اما به طور کلی خیلی برای من عجیب است که چیزی از وجود اوسع باشد! – و ما بعد الوجود الا العدم؟ – بالاخره این واقعیاتی که اوسع از وجود هستند جایی در ذهن شما موجود باید باشند؟‌ نه؟
        ممنون

        • سلام علیکم
          از تاخیری که رخ می دهد پوزش می خواهم. چون سرم شلوغ است و گاه مدتی طولانی سایت را نگاه نمی‌کنم.
          در مورد ۱ و ۲ ظاهرا بحث فعلا تمام شد. اما :
          ۳.الف. به همان … یعنی چه؟ جمله شما لغو شد. در واقع شما گفته اید: این به همان برمی گردد که به آن برمی گشت!
          تصدیق نقیض، همان گزاره سلبی است؛ این دو (اسمش را «گزاره سلبی» بگذارید یا «تصدیق نقیض الف») یک تصدیق و گزاره است نه دو چیز؛ این تصدیق و گزاره، مطابَقش چیست؟ مفادی که این تصدیق یا گزاره با آن مطابقت می کند که موجب می شود آن را تصدیق و گزاره صحیحی بدانیم چیست؟
          ۳.ب. بعد از وجود جز عدم نیست؛ زیرا با کلمه بعد مقام بحث را در ساحت وجود منحصر کرده اید. مثل اینکه بگویم ما بعد البصر الا العمی؟
          اما وجود و عدم، تقابلشان شبیه تقابل عدم و ملکه است. مثلا ماهیت بما هو ماهیت لا موجوده و لا معدومه! این را که همه حکما می گفته اند و تردیدی در آن نمی کرده‌اند. آیا می خواستند بگویند ارتفاع نقیضین جایز است!!! ساحت ماهیت بما هو ماهیت (نه: بما هو ماهیة فی الذهن، و نه: بما هو ماهیة موجوده) ساحتی است که نه وجود بر آن صدق می‌کند نه عدم و لذا جمله المیه من حیث هی لیست الا هی لا موجوده و لا معدومه جملا کاملا صادقی است؛ و مطابَق آن خود ماهیت است که ماهیت خودش نه موجود است نه معدوم.
          مثلا دیگر: المیه قرر ثم امکن ثم اوجد ثم وجد. این ترتیبی است که درباره واقع ماهیت ذهن بخوبی درک می‌کند (نه اینکه جعل کند، درک، یعنی درک متن واقع). یعنی هرکس بخوبی می فهمد که امکان ماهوی رتبه واقعیتش مقدم بر وجود ماهیت است بر هر نحوه وجودی (وجود ذهنی یا عینی) اینکه رتبه نفس ماهیت (ماهیت در مقام نفس الامر) و به تعبیر دیگر، واقعیت ماهیت من حیث هی، مقدم بر ماهیت موجوده (فی الذهن او فی الخارج) است مطلبی نیست که کسی بتواند در آن تردید کند. این یکی از ساحتهایی است که با واقعیت اوسع از وجود سر و کار داریم.
          فهرستی از این عرصه ها در اولین صفحه وبلاگ اعتباریات که لینکش را در کنار صفحه سایتم مشاهده می کنید ارائه شده است.

          التماس دعا
          مثالها فراوان است.

  6. سلام استاد
    بنده متوجه نشدم که «عمل ما همان علم خداست،»منظور شما از کدام طرف است،
    ما عمل میکنیم سپس خدا میداند یا بالعکس؟
    منظور بنده از« سپس» زمان نیست،رتبه است.
    و اگر ابتدا خدا بداند:
    ایا جبر نمی اید؟
    چگونه؟
    و اگر از طرف ما شروع شود، سوال این است که، قوه اختیار که گفته شده است شانی از وجود انسان است که خود مخلوق خداست،
    فرقش با یک الگوریتم تصمیم گیری که ما برای یک ربات مینویسم چیست؟؛
    از طرفی قوه اختیار متاثر از محیط و ژنتیک و …است
    از طرفی متاثر از تعقل و حب ذات و کمال،
    اگر بپذیریم که اثر محیط در حد اقتضا میباشد، موضوع تعقل و تصمیم گیری مهم میشود، آیا شیوه تعقل هر انسانی از طرف خداوند تعین یافته است؟
    اگر نه چگونه میشود؟
    مفاهیم وجود و ماهیت اینجا کمک کننده هستن؟
    ربطش با اختیار چگونه میشود؟
    با سپاس فراوان

    • سلام علیکم
      این همانی از یک طرف ندارد حتی رتبی. مثلا دو همان ۲ است. این از کدام طرف است؟ انسان همان بشر است. این از کدام طرف است؟ عمل ما همان علم خداست. علم فعلی خدا به عمل من هم همان عمل من است.
      یک آدم را در ذهن خود تصور کنید که راه برود. راه رفتن ذهنی او همان علم شماست به راه رفتنش. اینها دوتا چیز نیستند که تقدم رتبی هم داشته باشند.
      اگر به این همانی دقت کنید مساله های بعدی هم پاک می شود. در مثال الگوریتم و ربات، الگوریتم قبل از ربات است زماناً.

      البته حساب علم قبلی خدا متفاوت است که عرض کردم که چون ما داریم فرازمان را در زمان تحلیل می کنیم این مشکلات پیش میاید

      التماس دعا

      • سلام استاد
        تشکر از پاسختون
        این همانی بودن بی ربط است،
        آیا نسبت فعل من(معلول) با علم خدا(علت) مانند دو و ۲ است؟؟؟!!
        مثلا عام حضوری من به خودم:
        مگر نه این است که ابتدا وجود دارم و سپس (رتبی)وجودم را درک میکنم
        و در مورد قسمت انسان شناسی:
        شما بدون اینکه دلیل بیاورید
        بعد فعلی انسان را تعین یافته از خارج نداسته اید
        در صورتی که
        شبهه را اینطور بیان میکنند که هم ورودی های تفکر و اراده ما از قبل بر اساس قوانین طبیعت و نظام علی،تعین یافته است و هم خوده شیوه تفکر و راده ما،
        مگر قوه تعقل و تصمیم گیری خودش جدای از ان عوال خارجی است؟
        اگر مادی بیاندیشیم، هم ورودی و هم پردزاش هر دو از قبل تعین یافته اند
        اگر الهی:
        ورودی با توجه به نظام علی طبیعی تعین یافته است
        و پردازش هم توسط علم فعلی خداوند تعین یافته است.
        ودر قسمت جهان شناسی:
        نظرم را در قالب مثالتان بیان میکنم،
        درست است که برای گرم شدن اتاق چندین راه وجود دارد
        اما برای هر کسی تنها یکی از ان راه ها ممکن است،که از قبل با توجه به نظام علی، تعین یافته است

        • سلام علیکم
          ۱. فعل من و علم قعلی خداوند به من دو چیز نیست که تقدم رتبی داشته باشد. به قول شما شبیه دو و ۲ است. وجود من و ادراک من نسبت به خودم دو حیثیت مجزا از هم هستند لذا دوئیت و تقدم رتبی در آنها معنی دارد اما فعل من همان علم فعلی خدا به من است. مثال آدمی که در ذهنتان تصور می کنید را جدی بگیرید و ببینید می توانید اشکال را آنجا ببررید؟ علم شما به آن عین وجود آن است و اینها دو چیز مستقل نیستند که سخن از تقدم رتبی معنا داشته باشد.
          ۲. پرسیده اید که «مگر قوه تعقل و تصمیم گیری خودش جدای از ان عوال خارجی است؟» بله. اصلا عظمت و پیچیدگی اراده در همین است. نظریه اعتباریات علامه که یک مطلب دقیق انسان شناسی است دقیقا همین را می گوید که همه عوامل علی هم جمع بشوند غیر از اراده و اعتبار من است. بله قوه تعقل صرفا منفعل است اما اراده همان قوه تعقل نیست. در بحثهای انسان شناسی ام این را به تفصیل بحث کرده ام و نیز در بحثی که درباره نظریه اعتباریات علامه داشته ام و در سایتم هم موجود است.
          ۳. مقصودتان از مساله جهان شناسی را متوجه نشدم

          التماس دعا

  7. سلام استاد
    متشکر از زمانی که صرف میکنید
    -بنده مقداری در فضای سایبر جستوجو کردم در مورد اعتباریات
    که متاسفانه بنده در حد فهم ادبیات و لغات مشکل فراوان داشتم چه رسد به معنا.
    بنده تخصصم دررحوزه علوم تجربی است و چندان با این لغات حوزوی اشنا نیستم
    لطفا یا خودتان لینکی را معرفی کنید و یا ممنون میشوم در شبکه مجازی برایم صوت قابل فهم بفرستین
    ٠٩١٩٩٤٩٩٧٨٧
    مطلب سوم که مبهم بود:
    اتفاقا من هم متوجه نمی شوم منظورتان از اینکه در عالم ماده برای هر کاری چند مسیر وجود داره ینی چی؟
    کسی نگفته کلا یک مسیر وجود دارهه!
    حرف اینهکه برای هر فعلی چندین راه وجود داره اما هر کسی مجبور به طی یک راه خاص است
    هر چند مقصد واحد باشد)مثال گرم کردن اتاق که گفته اید(

    • وجود چند مسیر، امکان انتخاب را مهیا می کند. اینکه فقط یک راه باشد با این جمله که هرکسی فقط مجبور به طی یک راهه چه فرقی دارد؟

پاسخ دادن به م.ز لغو پاسخ

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

*